Jak i kiedy rozwijają się zmysły dziecka?

Dawniej uważano, że u człowieka istnieje 5 zmysłów – tyle wyróżniono ich jeszcze w starożytności. Należały do nich zmysły: wzroku, słuchu, dotyku, węchu i smaku. Obecnie uznaje się, że jest ich znacznie więcej – wśród naukowców nie ma jednak zgody co do tego, ile dokładnie. Na pewno dużą rolę przypisano dodatkowo zmysłowi równowagi.

Zmysł dotyku

Jako pierwszy w czasie rozwoju płodu wykształca się zmysł dotyku. Już między 6. a 7. tygodniem nerwy i mięśnie zaczynają ze sobą współpracować, co umożliwia reakcje ciała na dotyk. Zmysł ten uważa się za rozwinięty już mniej więcej w 8. tygodniu ciąży. Początkowo wrażliwe są jedynie okolice warg i noska, dopiero później także reszta ciała reaguje na dotyk. Nie dotyczy to jednak czubka oraz boków główki maluszka. Wydaje się, że jest to ewolucyjne przystosowanie do tego, aby dziecko bezboleśnie pokonało kanał rodny w trakcie porodu. 

Około 12. tygodnia maluszek w Twoim łonie będzie zamykał piąstkę, gdy poczuje drażnienie jego dłoni. Mniej więcej w 28. tygodniu wykształcają się opuszki palców, które są bardzo wrażliwe na dotyk. W trzecim trymestrze maluszek przy pomocy dotyku bada już swój „domek” w Twoim brzuchu – ściany macicy i pępowinę. Na ekranie ultrasonografu podczas badania możesz też zobaczyć, jak ssie paluszek lub dotyka swojej twarzy.

Zmysł równowagi

Jako drugi ze zmysłów zaczyna się wykształcać ten odpowiadający za poczucie równowagi. Oczywiście będzie on się dopiero doskonalił po przyjściu dziecka na świat – gdy będzie ono opanowywało kolejne etapy w rozwoju postawy ciała, uczyło się raczkować i chodzić. Jednak już na etapie życia płodowego maluszek ćwiczy zmysł równowagi. Jego ośrodek mieści się w błędniku. Znajduje się on w uchu wewnętrznym i wykształca się około 7.–8. tygodnia. 

Dziecko ćwiczy zmysł równowagi, od kiedy zaczyna się ruszać w Twoim brzuchu (ruchy te możesz odczuć już około 15. tygodnia). Gdy Ty idziesz, maluszek kołysze się w wodach płodowych i wówczas doskonali działanie tego zmysłu. Ważne jest jednak to, abyś nie wykonywała ruchów zbyt szybkich czy gwałtownych – wtedy bowiem płód traci orientację i się niepokoi. Aby wspierać kształtowanie zmysłu równowagi, możesz za to delikatnie kołysać się do muzyki czy chodzić na relaksujące, spokojne spacery. Bardzo dobrze oddziałuje też np. pływanie. Zmysł równowagi jest zwykle wykształcony około 4.–5. miesiąca ciąży. 

Zmysł powonienia

Mniej więcej równolegle do zmysłu równowagi zaczyna się kształtować zmysł powonienia – jednak proces ten trwa dłużej. Początkowo – około 8. tygodnia – tworzą się komórki nabłonka węchowego. Mniej więcej w 11. tygodniu są one już połączone z tworzącym się wciąż układem nerwowym. Zdolność do odczuwania zapachów i reagowania na nie pojawia się u maluszków mniej więcej w 28. tygodniu ciąży. W trzecim trymestrze dziecko jest w stanie rozpoznać nie tylko woń spożywanych przez mamę potraw, lecz także otaczające ją zapachy! Maluszek w łonie mamy wyczuwa więc np. zapach spalin, kwiatów czy perfum. Dziecko przychodzi więc na świat z już ukształtowaną „mapą zapachów”. 

Zmysł smaku

Z węchem silnie powiązany jest zmysł smaku. Usta kształtują się około 7. tygodnia. Mniej więcej wówczas też zaczynają powstawać kubki smakowe, jednak płód początkowo nie rozróżnia jeszcze żadnych smaków. Staje się to dopiero wtedy, gdy zaczyna połykać płyn owodniowy. Proces ten może się rozpocząć już w 10. tygodniu, ale zwykle dzieje się to jeszcze odrobinę później. Płód zaczyna wówczas reagować na zmieniający się smak wód płodowych – na który wpływają pokarmy spożywane przez przyszłą mamę. Uważa się, że w 5. miesiącu ciąży – około 21. tygodnia – maluszek ma już w pełni wykształcony zmysł smaku.

Można powiedzieć, że już w czasie rozwoju płodowego kształtują się w pewien sposób preferencje smakowe maluszka. Warto więc zadbać o zróżnicowaną dietę w ciąży, składającą się z produktów o odmiennych smakach i zapachach – dzięki czemu dziecko będzie miało szansę poznać jak największą ich liczbę. Płód wyraźnie preferuje smak słodki. Uważa się, że jest to konsekwencja przystosowania ewolucyjnego. Nasi przodkowie preferowali pokarmy słodkie, ponieważ najbardziej odróżniały się one od gorzkich. Gorzki smak wiązano bowiem z produktami trującymi – i dlatego także obecnie jest on najgorzej tolerowany przez płód. Gdy przyszła mama spożyje np. alkohol czy jest narażona na wdychanie dymu tytoniowego, płyn owodniowy staje się właśnie gorzki. Dziecko wówczas mniej chętnie go połyka, co może się przekładać na nieprawidłowy proces jego wzrostu.

Zmysł słuchu

W okresie płodowym rozwija się również zmysł słuchu. Uszka zaczynają się kształtować już około 4. tygodnia od zapłodnienia, a do 20. tygodnia są już w nich wytworzone połączenia nerwowe. Początkowo płód słyszy tylko dźwięki o niskiej częstotliwości, jednak później zyskuje zdolność do rozpoznawania także wyższych tonów. Umiejętność odróżniania od siebie dźwięków dziecko opanowuje zwykle do 5. miesiąca ciąży. Maluszek silnie reaguje na nagłe, głośne dźwięki – potrafią one nawet wybudzić go ze snu. Tętno serca płodu wyraźnie wówczas przyspiesza i dziecko zaczyna wykonywać intensywne ruchy. 

Szczególnie dobrze maluszek rozpoznaje głos i bicie serca swojej mamy. Dlatego właśnie tak dużą wagę przykłada się do tego, żeby jak najwięcej mówić do dziecka znajdującego się jeszcze w brzuchu. Znane płodowi głosy działają na niego uspokajająco i wyciszająco. Słyszane ciągle rytmiczne uderzenia serca także stanowią bezpieczną dla niego przestrzeń dźwiękową. Dlatego właśnie po narodzinach maluszek doskonale czuje się wówczas, gdy jest przytulony do serca mamy – np. podczas kangurowania.

Zmysł wzroku

Oczy zaczynają się kształtować około 7. tygodnia ciąży. W kolejnym tworzą się powieki i źrenice. Początkowo oczy są dość szeroko rozstawione z boków głowy, jednak w miarę rozwoju zarodka przesuwają się ku przodowi twarzy. Zmysł widzenia pozostaje jednak długo niedojrzały – pełną funkcjonalność zyskuje dopiero po narodzinach dziecka. Mniej więcej od 16. tygodnia ciąży – mimo wciąż zamkniętych powiek – płód reaguje na silne światło skierowane na brzuch. Wyraźnie wtedy odwraca głowę i reaguje lękiem. Około 24. tygodnia ruchy gałek ocznych stają się skoordynowane i płód bez problemu „rozgląda się” wokół siebie. Powieki otworzy jednak dopiero mniej więcej 2 tygodnie później. 

Oczywiście wszystkie zmysły doskonalą swoje działanie po narodzinach. Dziecko zyskuje zupełnie nowe bodźce i dopiero kształtuje swoje reakcje na nie. Warto więc zapewnić maluszkom bezpieczne warunki do rozwoju zmysłów zarówno na etapie życia płodowego, jak i później, po porodzie. Należy przy tym pamiętać, aby dziecka nie „przebodźcować”, tzn. nie narażać go na zbyt silne doznania lub zbyt dużą ich liczbę. Stymuluj więc jego zmysły, ale daj też dziecku czas na to, aby stopniowo uczyło się nowych reakcji na różne bodźce.